Akıl Tutulması: Karel Čapek’in Gözünden Toplumsal Çöküş

Karel Čapek, Çek edebiyatının en önemli isimlerinden biri olmakla beraber, sadece bir yazar değil, aynı zamanda toplumsal olaylara karşı duyarlı bir düşünür ve keskin bir gözlemciydi. Eserlerinde sıkça toplumsal eleştiriye yer veren Čapek, insan doğasının karanlık taraflarını ve toplumsal dinamikleri hiciv ve ironi ile ustalıkla sergilerdi. Bu makale, Čapek’in “Çekirge tek başına korkutucu olmasa da, sayıları arttığında doğal afete dönüşebilir. Aynı şey ahmaklar için de geçerlidir.” sözünden yola çıkarak, onun ahmaklık kavramına ve toplumsal sonuçlarına bakışını incelemeyi amaçlamaktadır.

Čapek’in çekirge benzetmesi oldukça çarpıcıdır. Tek başına bir çekirge, tarlaya verdiği küçük hasar dışında göz ardı edilebilecek bir böcektir. Fakat sayıları arttığında, ekinleri silip süpüren, kıtlığa ve toplumsal kaosa yol açabilen bir felakete dönüşürler. Čapek, bu metaforu kullanarak ahmaklığı benzer bir tehlike olarak resmeder. Tek bir ahmak, belki sadece kendi hayatını mahvedebilir; fakat ahmaklar bir araya geldiğinde, tüm toplumu etkileyen bir güç haline gelirler.

Peki, Čapek’e göre “ahmak” kimdir? Bu kavramı, sadece zeka eksikliği olarak yorumlamak yetersiz kalır. Čapek’in ahmaklığı, daha çok düşünme, sorgulama ve eleştirme yetisinden yoksunluk olarak tanımlamak mümkündür. Bu bağlamda ahmak, sorgulamadan otoriteye boyun eğen, klişelere ve dogmalara sıkı sıkıya bağlı kalan, kendi çıkarları dışında hiçbir şeyi önemsemeyen bireydir. Kendi düşüncelerini oluşturmak yerine, çoğunluğun peşinden sürüklenen, kolayca manipüle edilebilen bir figürdür.

Toplumdaki ahmak sayısının artması, Čapek’e göre ciddi tehlikeler doğurur. Ahmaklar çoğunlukta olduğunda, mantık ve akıl yerini dogmatizme, fanatizme ve popülizme bırakır. Toplumsal tartışmalar yüzeyselleşir, eleştirel düşünce bastırılır ve bireysellik yok olur. Bu durum, demagogların ve otoriter liderlerin işini kolaylaştırır. Ahmaklar, kolayca kandırılabilen ve manipüle edilebilen bir kitle oluşturarak, bu liderlerin güçlerini pekiştirmelerine hizmet ederler.

Čapek’in eserlerinde, ahmaklığın yol açtığı toplumsal çöküşün örnekleri sıkça görülür. Örneğin, “Savaş” adlı oyununda, anlamsız bir savaşın körü körüne desteklenmesi, bireylerin ahmaklığının ve itaatkarlığının ürkütücü bir yansımasıdır. “R.U.R.” adlı bilim kurgu oyununda ise, insanlıktan yoksun robotların yarattığı distopya, insanın ahmaklığının ve bencilliğinin nelere yol açabileceğine dair bir uyarıdır.

Günümüz dünyasında da Čapek’in ahmaklık kavramı hala geçerliliğini koruyor. Sosyal medyanın yaygınlaşması, dezenformasyonun hızla yayılmasına ve insanların kolayca manipüle edilmesine yol açmaktadır. Popülist söylemler, gerçekleri çarpıtarak ve korkulara oynayarak kitleleri peşinden sürüklemektedir. Bu durum, Čapek’in ahmaklığın toplumsal tehlikeleri konusundaki uyarılarını bir kez daha hatırlatmaktadır.

Sonuç olarak, Karel Čapek’in ahmaklık üzerine düşünceleri, günümüzde de toplumsal dinamikleri anlamak ve eleştirel bir bakış açısı geliştirmek için önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Čapek, sadece ahmaklığın tehlikelerine dikkat çekmekle kalmaz, aynı zamanda bireyleri düşünmeye, sorgulamaya ve eleştirmeye teşvik eder.

Turgay Simavi